رباعیات اصیل خیام کدام است ؟ ، سید علی میرافضلی

 چنین می نماید که پژوهش درباره رباعیات خیام – چه در زمینه بررسی و بازیافت منابع و مآخذ و چه در مورد شناخت بیشتر نظام فکری حاکم بر این شعرها – به بن بست رسیده است. در دهۀ گذشته، تقریباً هیچ کوشش چشمگیری که رونقی بدین عرصه باز آورد به ظهور نرسیده است و ظاهراً این تصور پذیرفته شده است که با توجه به منابع موجود و آنچه تاکنون پژوهشگران ایرانی و خارجی جسته و یافته اند باید کمابیش حق مطلب را ادا شده تلقی کرد.

به یافته های تازه نیز نتوان دل بست که یافته های تازه هم چیز زیادی بر یافته های پیشین نمی افزاید و در نتیجه تحقیق، تغییر و تحول چندانی پدید نمی آورد و بر چهره خیام شاعر نور بیشتری نمی تاباند تنها باید در انتظار روزی بود که نسخه ای یا مجموعه ای با سفینه ای کهن و نزدیک به دوره حیات خیام کشف و شناخته شود و حوزه خیام شناسی را از بن دگرگون کند.

اما به گمان نگارنده این تصور زیاده نومید کننده است. هم میتوان به یافتن منابع تازه امید بست و هم می توان براساس آنچه در دست است معیارها و میزانهای تازه تری برای اندیشه و زبان رباعیات خیام عرضه داشت. شایسته نیست به انتظار معجزه ای که شاید هرگز به وقوع نپیوندد، دست روی دست گذاشت و این مبحث شیرین و شریف را مسکوت و راکد رها کرد. هنوز جای بسی از پژوهشهای سبک شناختی درباره اندیشه و زبان و لحن و شکل و ساختار این رباعیات خالی است و انگیزه این مقاله نیز آن
است که بخش اندکی از این جای خالی را پر کند. این مقاله بر آن است که معیار و میزانی سبک شناختی به دست دهد که به یاری آن بتوان قدمی در شناخت بهتر رباعیات اصیل خیام برداشت این معیار البته کارایی خود را در کنار پژوهشهای چند جانبه دیگر – از جمله نسخه شناسی زبان شناسی و معناشناسی رباعیات خیام – آشکار خواهد کرد. و در واقع خود نیز در پر تو پاره ای از این پژوهشها به دست آمده و از طرفی، نتیجه آن راه چنین پژوهشهایی را هموارتر و بازتر میکند.
این مقاله در پی اثبات این نکته است که از میان رباعیات منسوب به خیام آن رباعیاتی صحت و اصالت بیشتری دارد که بر چهار قافیه بنا شده است؛ چرا که این شکل رباعی، با شیوه رایج سخنوری در زمانه خیام سازگاری و هماهنگی بیشتری دارد. نکته جزئی تر ،آنکه از میان روایات گوناگون یک رباعی منسوب به خیام، آن روایتی به اصل سخن او نزدیکتر است که چهار قافیه داشته باشد. البته اما و اگرهایی هم در این کار وجود دارد که بعداً بدان خواهیم پرداخت.

دبیران ادبیا